Οι μαρτυρίες των «απλών» ανθρώπων συνήθως σπανίζουν, μίας και η συμβολή τους στην Ιστορία λογιζόταν ολίγο. ‘Ετσι οι μαρτυρίες δύο στοιχειωδώς μορφωμένων «Ρωμαίων πραματευτάδων«, όπως αυτοαποκαλούνται, του 18ου στο Αμστελόδαμο (Άμστερνταμ) έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Ο Ιωάννης Πρίγκος από το Πήλιο και ο Σταμάτης Πέτρου από την Πάτμο, βρέθηκαν στην παροικία στο Αμστερνταμ μετά τη συμφωνία εμπορίου Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Ολλανδικής Δημοκρατίας. Ως εισαγωγη ένα γράμμα του Πρίγκου. Ακολουθούν αποσπάσματα από τα γράμματα του Πέτρου, παραγιού του Αδαμάντιου Κοραή, όταν ο δεύτερος εμπορεύετο εκεί· και παρουσιἄζουν με το παράπονο του λαϊκού τη μεταβολή του Διαμαντή από Ρωμαίο πραματευτή Ορθόδοξο σε μαθητευόμενο λόγιο νεο-Έλληνα. Ο Σταμάτης έγραψε 14 γράμματα στο αφεντικό τους στη Σμύρνη περιγράφοντας τα καθέκαστα.
«Ἐδῶ κατά τἠν συνήθεια ὅπου γίνεται κὰθα χρόνο ἄρχισαν νά σιάζουν τά δένδρα. Ὅσα εἶναι παλιά τά βγάζουν καί βάζουν νέα, καί ὅσα στραβά τά σιάζουν καί κόβουν τά ξεράδια καί γράφουν στίχους σέ αὐτά. Καί τά φυτεύουν ἀραδιασμένα μέ τή στάθμη, νά εἶναι ἵσια, ἀραδιασμένα μέ γαϊτάνι καί ἰσότιμα στό ὕψος καί φαρδιά ὡσάν φτεροῦγες ἤ σὰν ριπίδια. Καί πολύ ἔξοδο κάνουν σε ἐτοῦτο καί εἰς τές χῶρες καί εἴς τές ἐξοχές νά εἶναι μέ τάξη.
Καί εἶναι ὄμορφα τό καλοκαίρι διά μορφιά καί διά ἤσκιο καί διά φράχτη.
Εἰδέ καρπό δέν ἔχουν ὅτι εἶναι φύλλα μόνον. Σέ ὅλους τούς δρόμους καί στήν χῶρα…τά ἐπιμελοῦνται πλερωμένοι οἱ ἐργάται ἀπό τήν χώρα. Με ὅλες αὐτές τίς εὐμορφιές, ὅτι ἀξίζει ἔνα ἄγριο καί ἀδιόρθωτο δάσος, ὅπου κελαδοῦνε τό Μάη τά ἀηδόνια δέν ἀξίζουν ὅλες οἱ εὐταξίες αὐτουνῶνε.
Ἔχουνε καί αὐτοί ὀλίγα παρόμοια καί εἶναι λαγοί μέσα σέ αὐτά τά δάση καί κουνέλια ὅπου κάνουν κυνήγι οἱ διορισμένοι, ὅτι δέν εἶναι μήτε αὐτό διά καθέναν ὅπου θέλει νά κυνηγήση, ἀλλά διά τούς ἔχοντες θέλημα ἀπό τήν ἐξουσία.
Να ἔκαναν αὐτή τήν ἐπιμέλεια ὅπου κάνουν οἰ Ὁλλανδέζοι στήν Ἑλλάδα οἱ Ρωμαῖοι ἤθελε εἶναι περιβόλια ἐξαίσια, ὅτι ὁ τόπος καί τό κλίμα τοῦ τόπου δίδει χεῖρα ἡ ἰσομετρία τῆς ζέστης καί τοῦ κρύου. Ἐκεῖνα ὅπου ἔχουν οἱ Ρωμαῖοι διά τίποτε στά βουνά καί στά δάση, ἐτοῦτοι τά ἔχουν μέσα σέ γλάστρες καί σπίτια μέ φωτιά διά νά μή παγώσουν τόν χειμῶνα, ὡς ἔχουν στόν κῆπο τῆς ἰατρικῆς τά χόρτα.»
[συνεχίζεται]
Νυχτερινή Περιπολία, το αριστούργημα του Rembrandt στην ακμή της Ολλανδικής Δημοκρατίας, 1643
Ἑλληνική Ἱστορία 