Καθώς πολλά μνημεία απογυμνώθηκαν ή καταστράφηκαν, πρέπει να ανατρέξουμε σε Ανατολή και Δύση για δούμε πώς οι ναοί της Αυτοκρατορίας αντανακλούσαν το φως του ήλιου της Μεσογείου.
Η βασιλική του Αγ. Μάρκου στη Βενετία χτίστηκε βάσει του ναού των Αγ. Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη. Μεγάλες αψίδες με παραστάσεις από τη ζωή των Αποστόλων και επιγράμματα με μεγάλα χρυσά γράμματα στολιζαν εξωτερικά το ναό, ορατά στους διαβάτες. Ο ναός ήταν ο μεγαλύτερος μετά την Αγ. Σοφία και χτίστηκε, αρχικά από τον Μ. Κωνσταντίνο, με το σκοπό να διαφυλλάξει τα λείψανα των Αποστόλων, όπου αυτά βρεθούν. Όπως και τον τύμβο του Αυτοκράτορα, θεωρώντας εαυτόν Ισαπόστολο· καθώς και τους Αυτοκράτορες που ακολούθησαν με τύμβους από κόκκινο πορφυρίτη.
Ο παρεμφερής του Αγ. Μάρκου χτίσθηκε και εγκαινιάστηκε στις 28 Ιουνίου του 550 από τον Ιουστινιανό. Ψηφιδωτά των Αποστόλων κάλυπταν εξωτερικά το οικοδόμημα μαζί με λίγα λόγια για το τέλος καθενός.
Ο ναός λεηλατήθηκε το 1204 από τους Σταυροφόρους. Λειψανοθήκες, χρυσά και αργυρά σκεύη με πολύτιμους λίθους, εικόνες, πολυτελή άμφια και άλλοι ανεκτίμητοι θησαυροί του ναού εξαφανίστηκαν. Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει ότι ακόμη και οι τάφοι των Αυτοκρατόρων συλήθηκαν και αφαιρέθηκε ο,τιδήποτε πολύτιμο περιείχαν.
Μετά τη Άλωση, ο Κριτόβουλος αναφέρει ότι δερβίσηδες με ρόπαλα και λοστούς κατέστρεφαν επί 14 ώρες τον ναό. Αφού δε συνέθλιψαν τα ιερά λείψανα και τα οστά των Αυτοκρατόρων, έριξαν τα υπολείμματα σε ασβεστοκάμινο. Ελάχιστοι τύμβοι από πορφυρίτη σώζωνται στο Μουσείο Κωνσταντινουπόλεως. Το 1461 ο Σουλτάνος Μωάμεθ κατεδάφισε τον ναό και στη θέση του οικοδόμησε μουσουλμανικό τέμενος το Fatih Camii. Υπολείματα το ναού βρίσκονται ακόμα κάτω από τα θεμέλια και στη γύρω περιοχή.
Η βασιλική του Αγ. Μάρκου στη Βενετία, 12ος
Ο ναός των Αγ. Αποστόλων από χειρόγραφο του 11ου
Ψηφιδωτά από «τέσσεραι» (ελληνικές ψηφίδες) με επικάλυψη γυαλιού και χρυσού στόλιζαν μέσα και έξω τα οικοδομήματα. Πάντού η εικόνα και ομοίωση της ουράνιας τάξης επί της γής, όπως διακύρηττε η Βασιλεία των Ρωμαίων και φιλοδοξούσε ο Αυτοκράτορας, εν δυνάμει, κύριος της οικουμένης. Οι τρούλοι και ο υπόλοιπος διάκοσμος ήταν πλούσιος και περίτεχνος, από ψηφιδωτά, χρυσό και ασήμι που έχει πια χαθεί. Πανάκριβα υφάσματα και πεύκια στόλιζαν τις αψίδες και τα ανοίγματα.
«Και τέτοια πλούτη δεν μπορούν να βρεθούν σε καμία άλλη εκκλησία του κόσμου. Και σε αυτήν την εκκλησία υπάρχουν κολώνες από χρυσό και ασήμι, και λάμπες από άργυρο και μάλαμα, περισσότερες από όσο ένας άνθρωπος μπορεί να μετρήσει.»
γράφει ο Εβραίος έμπορος Benjamín de Tudela τον 12ο, περνώντας από την Κωνσταντινούπολη.
O καθεδρικός της Κοιμήσως της Θεοτόκου στη Μόσχα, 15ος
Romanesque αρχιτεκτονική στον καθεδρικό του Puy-en-Velay, 11ος. Δίχρωμες λωρίδες και αψίδες όπως τα τείχη του Θεοδόσιου και πολλά παραδοσιακά κτίσματα στο Αιγαίο
Ἑλληνική Ἱστορία 