Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές ιδιοφυΐες του Μεσαίωνα. Η μεγαλύτερη της εποχής του.
Από τα μέσα του 7ου αιώνα η Αυτοκρατορία βρίσκεται σε άμυνα. Το αραβικό ιππικό, ασταμάτητο, απειλεί την ίδια την Πόλη και οι θέσεις των Αυτοκρατορικών συρικνώνονται στα μέσα και δυτικά της Ανατολίας. Αλλά η επιτυχία του θεσμού των Θεμάτων, οι καθημερινοί αγώνες των Ακριτών και τελικά, η κατάληψη της Μελιτήνης και της Θεοδοσιουπόλεως στα μέσα του 10ου, γύρισε τη ζυγαριά υπέρ του Βυζαντίου. Οι δύο πόλεις επέτρεψαν τον έλεγχο του φυσικού ορίου, της οροσειράς του Ταύρου, που χωρίζε τη Χριστιανοσύνη από τον κόσμο του Ισλάμ.
Μπροστά στα μάτια των Δομέστιχων και των Στρατηγών απλώνονταν οι απέραντες πεδιάδες της Συρίας και οι εύφορες κοιλάδες της Κιλικίας. Η Καισαρεία της Καππαδοκίας μετατρέπεται σε μεγάλο στρατιωτικό κέντρο όπου οι κραταιές ακριτικές φαμίλιες Φωκάδες, Σκληροί, Κουρκούες, συγκεντρώνουν και εκπαιδεύουν τις δυνάμεις της Αυτοκρατορίας.
«Πρέπον ἄρα καί ὀφειλόμενον ἔστιν ἀπό τε Ῥωμαίων καί Ἀρμενίων στρατιώτας ἐκλέξασθαι ἄνδρας ὀπλίτας…, υψηλούς σε ανάστημα και όχι πάνω από σαράντα ετών· για να εκπαιδευτούν κατάλληλα στην χρήση της ασπίδας, να είναι πολεμοχαρείς και ικανοί σε όλες τις περίπτωσεις, να εκτελούν ελιγμούς με τα δόρατά τους, να υπερασπίζονται τον εαυτό τους ικανοποιητικά, και να μάχονται εναντίον πεζικού με τις ίδιες δεξιότητες με τις δικές τους. Ορίστε αξιωματικούς για αυτούς Δέκαρχους, Πενήνταρχους, Εκαντόνταρχους, έτσι ώστε ο Εκαντόνταρχος να βρίσκεται στο μέσο εκατό ατόμων και, αντίστοιχα, ο ένας Πενήνταρχος στο ένα άκρο της γραμμής και ο άλλος στο άλλο. Οι μονάδες τους πρέπει να συστήνονται βάσει συγγένειας και φιλίας στο στρατόπεδο όπως και ο σχηματισμός μάχης, η πορεία και κάθε περίσταση.»
γράφει ο Νικηφόρος Φωκάς στο εγχειρίδιο «Στρατηγική ἔκθεσις κ’ σύνταξις Νικηφόρου δεσπότου», από όπου το τετράγωνον της παρατάξεως.
«Η εν προκειμένω παράταξη των πεζών είναι ένα διπλό τετράγωνο, που ονομαζόταν ‘τετράπλευρος’ σχηματισμός από τους αρχαίους, έχοντας τρεις μονάδες σε κάθε πλευρά ώστε συνολικά να συνίσταται από δώδεκα μονάδες στις τέσσερις πλευρές. Πρέπει να χωρίζονται, στο μέτρο του δυνατού, ωστε να επιτρέπουν διάστημα για δώδεκα έως δεκαπέντε ιππείς μεταξύ τους και οι μαχόμενοι να μπορούν να μετακινηθούν μέσα και έξω.»
Ο τετράπλευρος σχηματισμός, το κούφιο τεράγωνο με ανοίγματα, χρησιμοποιήθηκε πρώτα από τον Αρμένιο πολέμαρχο Κουρκούα και τον πατέρα του Νικηφόρου, Βάρδα Φωκά. Οι τρείς γραμμές αποτελούνταν από βαρύ πεζικό, τους ὁπλίτες, ελαφρύ πεζικό τους μεναβλάτους και τους σκουτάτους και τους ῥιπταράτους με τόξα και σφενδόνες.
Επέτρεπε τον έλεγχο των άπειρων στρατιωτών-αγροτών των Θεμάτων από τους εκπαιδευμένους των Ταγμάτων, όπως και την προστασία και κάλυψη του Ιππικού που βρισκόταν στο κέντρο του σχηματισμού. Αντιστοίχως, τα ανοίγματα στο σχεδιάγραμμα επέτρεπαν την επιδρομή του Ιππικού κατά το δοκούν και προς οποιαδήποτε κατεύθυνση.
Η παράταξη διατηρούταν μερικώς κατά τις πορείες και αυστηρά κατά την άφιξη στο πεδίον της μάχης. Ως ήταν επόμενο, κινούταν πολύ αργά· και έπεφτε στους κατώτερους αξιωματικούς και τους εκπαιδευμένους όλοι, πάσει θυσία, να μείνουν σε σχηματισμό.
Το αποτέλεσμα της αργής κίνησης του όγκου της στρατιάς στο πεδίο της μάχης, με τα φλάμπουρα και τα παιχνίδια (όργανα) είχε πρώτα από όλα ψυχολογικό αντίκτυπο. Την κατάληλη στιγμή οι μονάδες άνοιγαν. Για λίγο τα παιχνίδια σταματούσαν· ωστέ το βαρύ Ιππικό, οι Κατάφρακτοι με πανοπλία ως τα πόδια του αλόγου, να προσευχηθούν πριν την επίθεση. Μετά όχι γρήγορα, χωρίς βιασύνη, ώστε να διατηρήσουν ένα τριγωνικό σχηματισμό, υπό καταιγισμό βελών και πλαγιοκοπήσεων έπεφταν επάνω στις αμυντικές γραμμές διαλύοντας κάθε αντίσταση.
Ο Νικηφόρος Φωκάς δεν έχασε ούτε μία μάχη που αυτός ηγείτο.
Η Αυτοκρατορία επέστρεψε.
«Στρατηγική ἔκθεσις», Parisinus graecus 2442, folio 23, 11ος
Ἑλληνική Ἱστορία 