Τον Μάρτιο του 320 μ.Χ ο Θεοφάνης, Ελληνιστής αξιωματούχος από την Ερμούπολη της Άνω Αιγύπτου, ξεκινούσε το ταξείδι του για το διοικητικό κέντρο των Ανατολικών Ρωμαϊκών επαρχιών, την Αντίοχεια επί του Ορόντου.
Ο Θεοφάνης ήταν εξέχον μέλος της κοινότητας των πιστών της Αρχαίας θρησκείας στην Ερμούπολη, όπως φαίνεται από τον τρόπο που αναφέρονται σε αυτόν στις διαφορες επιστολές σε πάπυρο που συνόδευαν το ταξείδι του.
Τι συνέβαινε όμως στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στην Ανατολή εκείνη την εποχή;
Ένα πράγμα είναι βέβαιο: ήταν μία περίοδος που αποτέλεσε σημείο καμπής στην Ιστορία και των δύο.
Ο Αυτοκράτορας Διοκλητιανός εώς το 284 μ.Χ έκανε μεταρρυθμίσεις οι οποίες μεταμόρφωσαν εντελώς – ή αλλιώς ορθολογικόποίησαν – την Αυτοκρατορική διοίκηση. Αρχικά ο νέος Αυτοκράτωρ αρκέστηκε στο διορισμό ενός Καίσαρα ως αναπληρωτή του, αλλά στα επόμενα επτά χρόνια θεωρησε ότι η έκταση της διακυβέρνησης ήταν πολύ σύνθετη και χρονοβόρα και κατέληξε στη Τετραρχία. Aπό το έτος 293 ένας Αυγούστος, βοηθούμενος από έναν Καίσαρα, επρόκειτο να κυβερνήσει καθένα από τα δύο μισά της Αυτοκρατορίας με τον ανώτερο Αύγουστο, όπως ο ίδιος ο Διοκλητιανός στο ένα μισό, να διατηρεί τον γενικό έλεγχο.
Την ίδια στιγμή, οι πολύπλοκες επαρχίες που κληρονόμησε ο Διοκλητιανός μειώθηκαν σε μέγεθος και ομαδοποιήθηκαν σε μεγαλύτερες μονάδες γνωστές ως dioceses (διοικήσεις), κατήργησε τη διάκριση μεταξύ Aυτοκρατορικών και Συγκλητικών επαρχιών και η πολιτική και στρατιωτική διοίκηση διαχωρίστηκε. Οι γενικές γραμμές αυτής της αναδιοργάνωσης παρέμειναν ενεργές για τρεις αιώνες και η νέα διοίκηση επέτυχε, για κάποια περίοδο, έναν βαθμό σταθερότητας και αποτελεσματικότητας.
Αλλά η παραίτηση του Διοκλητιανού και του ομόβαθμου Αυγούστου Μαξιμιανού το 305 ακολουθήθηκε από νέες ίντριγκες και διαφωνίες μεταξύ των διαδόχων τους, Γαλερίου και Κωνστάντιου και των Καισάρων Σεβήρου και Μαξιμίνου. Μετά από μια περίοδο σύγχυσης και ανοικτών εχθροπραξίών τελικά ο Κωνσταντίνος ο Μέγας κατέστη το 312 ανώτερος Αύγουστος και από το 324, μετά από εμφύλιο πόλεμο, κατάφερε να εδραιώσει την εξουσία του σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία και να ξεκινήσει τη μετατροπή της πόλης του Βυζαντίου σε Ανατολική πρωτεύουσα, προορίσμένη να δώσει το όνομά της σε μία νέα και λαμπρή εποχή της παγκόσμιας Ιστορίας.
Η έκρηξη του Χριστιανισμού κατά τον 3ο αιώνα στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ανατολής θεωρήθηκε απειλητική από τον Διοκλητιανό, αλλά οι διωγμοί δεν ανάσχεσαν την εξάπλωση στα κέντρα. Στην επαρχία και τις απόκεντρες πόλεις, όπως η Ερμούπολις του Θεοφάνη, οι πίστοί της Αρχαίας θρησκείας διατηρούσαν τη δύναμή τους – εξ ού και το paganus/χωρικός/παγανιστής. Σε αυτό το σκηνικό λαμβάνει χώρα το ταξείδι του Θεοφάνη από την Ερμούπολη στην Αντιόχεια τη Μεγάλη.
Χάρτης των Πτολεμαϊκών πόλεων. Τα ονόματα είναι σχεδόν ίδια μετά 300 χρόνια. Hermopolis Megale ήταν η αφετηρία του ταξειδιού (χάρτης Ian Mladjov)
Η πορεία το ταξειδιού ήταν βόρεια – βορειοανατολικά. Ο Θεοφάνης ξεκίνησε τον Μάρτιο με τους δύο γιούς του και δούλους, αρχικά για την Αλεξάνδρεια.
Οι πολείς που πέρασε καταγράφονται διεξοδικά χάρις τον αναλυτικό λογαριασμό εξόδων που κρατούσε μαζί με τοπογραφικές λεπτομέρειες. Ακολούθησε τη πορεία του Νείλου με πλωτό μέσω του Οξύρυγχου, Ηρακλειούπολης, Μέμφιδας, Νικιούπολης για να καταλήξει στην Αλεξάνδρεια όπου εμπιστεύτηκε τους γιούς του στον φίλο του Βησόδωρο.
Από εκεί στη Νικιούπολη στις 6 Απριλίου ξεκίνησε το μέρος του ταξειδιού μέσω των Ελληνιστικών οδών και Ρωμαϊκών cursus publicus, Αθρίβις, Λεοντόπολις, Τάνις, Πελούσιον. Από τα Αιγυπτιακά «σύνορα» ακολούθησε τον μεγάλο δρόμο των Αντωνίνων παραλιακά ως τη Γάζα και την Ασκάλον (κοντά στο Τελ-Αβίβ).
Μετά από μία παρακάμψη εσωτερικά στη Διόσπολη, συνέχισε παραλιακά στην Κοίλη Συρία:
Καισαρία, Τύρος, Σαπέρτα, Σιδών, Βύβλος, Τρίπολις, Arcae (Ορθοσία), Αντάραδος, Balanea, Λαοδικεία και τελικά στις 5 Μαϊου στην Αντόχεια την Μεγάλη.
Εκεί έμεινε για δύο μήνες και από τα αναλυτικά έξοδα φαίνεται ότι δεν ξόδεψε πολλά σε διασκεδάσεις. Τα έξοδα είναι σε Δραχμές, το ισχύον νόμισμα στην Ανατολή. Τα εξοδα αναφέρονται κυρίως σε διατροφή και διαμονή. Τα εδέσματα είναι κλασσικής Μεσογειάκής διατροφής, ονομαστικά ελάχιστα επηρεασμένα από Λατινικές προσμείξεις.
Λεπτομέρεια από το μωσαϊκό του Σπιτιού του Μπουφέ, Αντιόχεια, 1ος μ.Χ
Αλλά ποιός ήταν ο σκοπός του ταξειδιού του Θεοφάνη;
Γνωρίζουμε από τα γράμματα που διασώθηκαν, ανάμεσά τους δύο συστατικές επιστολές στα Λατινικά προς υψηλόβαθμους αξιωματούχους στα κεντρικά της diocese στην Αντιόχεια, ότι ο σκοπός δεν ήταν αυστηρά υπηρεσιακός. Ούτε και διασκεδάσεως, παρότι «ήταν ο βίος της Αντιοχείας, ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος».
Ο Θεοφάνης ήταν scholasticus, δικηγόρος και από τα αρκετά γράμματα των φίλων του που ελάβε κατά το εξάμηνο συνολικά ταξείδι του, γίνεται αντιληπτό ότι υπήρχε ενδιαφέρον για την έκβαση αυτού.
τῶι δεσπότηι μου Σαραπίωνι
[Ἀ]ν̣ατόλιος χαί̣ρ̣[ε]ι̣ν.
οἶσθα ὡς εὔχομαι, κύρ[ιέ] μου, καὶ κατʼ ὄψιν σε θεά-
σασθαι καὶ προσειπεῖν̣, ἅ(*)τε προστάτην ὄντα ἐ-
5μὸν καὶ προστατῶν τὸν ἀξιάγαστον· πολλά-
κις γοῦν προθυμούμενόν με καὶ ἐν ἔργωι,
τῆς ὥς σε ἀφείξεως̣(*) [ἀ]πεῖχον προφάσεις ἀπα-
ραίτητοι, ἔνθεν μ̣[ὲ]ν τῶν θ̣υγατέρων αἱ
νόσοι· ταύτας γάρ μ̣[οι] θεῶν τις παρέσχε
κατʼ ἐπήρειαν, ἃ(*)ς [λ]ύσειεν ὅμως· ἔνθεν δὲ
τῆς θρησκείας τοῦ φ̣υλάττοντος θε[ο]ῦ Ἑρμοῦ
τὸ ἀπαραίτητόν [μο]ι̣ [ὕ(*)]δωρ. τοιγαρο[ῦν] ἦ
μὴν καὶ νῦν κα̣[λ]ὴν καὶ ἁρμόττ[ουσ]αν
τῷ σῶι ἀπαρα̣[ι]τ̣ήτωι ἤ̣[θ]ει σύν[νοι]αν
ἔχων, ἄν̣οδον [ὥς] μ̣ε λαβ̣[όν]τος τ̣[οῦ] κ̣υ̣ρί-
[ο]υ μου ἀ̣δ̣ελ̣[φοῦ Θε]ο̣φάνο̣[υς] τοῦ [δεσπότ]ου
ὧι θαρ̣[ρ]ῶ̣ ̣[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣] ̣ ̣ πολ[ ̣ ̣ ̣]ωδ̣[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣] ̣ παν-
ταχο̣ῦ̣ [ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣] ̣[ ̣ ̣] ̣ποτη[ ̣ ̣ ̣ ̣] ̣ελ̣[ ̣]ρ̣[ ̣] ̣ ̣τ̣ι
̣εως̣ α̣[ ̣ ̣ ̣]σ̣χε[ ̣ ̣] τ̣ῆς θρη[σ]κ̣είας [τ]ῆς ἱε-
ρομην̣[ί]α̣ς τοῦ Φ[αρ]μοῦθι ἐνστάσης, ἐν ὧ(*)ι
πολλαὶ καὶ συνεχ̣[εῖς] κατὰ λ̣όγον κω̣μασίαι
γίγνονται, αἷς παρ̣[εῖ]ναι ἀνα̣γκαῖον κατʼ ἀμ-
φότερα, κατά τε τ[ὴ]ν περὶ τὸ θεῖον θερα-
πείαν καὶ κατὰ το κ[α]τα(*) καιρὸν ἔχειν τὸν ἄ-
ριστον τῶν εὐχῶ[ν] τῶν ὑπὲρ τῆς σῆς ὑγιείας τε
καὶ δόξης. ἥξω [δ]ὲ θεῶν συνεργού̣ντω̣ν
καὶ τὸ δύνασθ̣[αι π]αρεχόντων μ[ετὰ] τὸν
[τ]ῆς θρησκεία[ς μηνὸς Φ]αρμοῦθι καιρ[όν. ε]ὐ̣δ̣αι-
μο[νο]ί̣ης διʼ ὅλου,
κύρ[ι]έ̣ μου, καὶ̣
θεοὶ̣ [π]ά̣ρ̣ε̣ι̣ε̣ν
σοι προσφιλεῖ[ς].
τῶι [δε]σ̣π̣ό̣τ̣η̣ι̣ Σ̣α̣ρ̣α̣π̣ί̣ω̣ν̣ι̣ Ἀν̣α̣τ̣ό̣λ̣ι̣[ος ]
H άνωθεν επιστολή είναι από τον Ανατόλιο στον Σεραπίωνα, την οποία έφερε ο Θεοφάνης κατά την επιστροφή του στις 20 Ιουλίου, αλλά για κάποιο λόγο δεν περέδωσε. Φαίνεται η υψηλή θέση του ανάμεσα στον κύκλο των μορφωμένων πιστών των Αρχαίων θεών από τους χαιρετισμούς.
Τα γράμματα που βρέθηκαν στο αρχείο του Θεοφάνη χρονολογούνται στα 317 – 323 μ.Χ και αν ισχύει η τελεταία ημερομηνία, μήπως είχε να κάνει με τις πολεμικές προετοιμασίες του Λικίνιου στην Ανατολή για την τελική μάχη με τον Μ. Κωνσταντίνο; Και τον Θεοφάνη ως αντιπρόσωπο του Ρωμαίου rationalis Vitalis, που υπογράφει τις συστατικές, στην κεντρική διοίκηση;
Μήπως είχε να κάνει με την ημι-υπηρεσιακή φύση της αποστολής και το ότι ο Θεοφάνης ήταν δικηγόρος; – ένα πρώτης τάξεως προφίλ για αιτήσεις και παρακλήσεις για θέματα της περιοχής της Ερμουπόλεως στην κεντρική διοίκηση.
Μόλις το 313, ο curator της Αντιοχείας είχε ζητήσει την απομπομπή των Χριστιανών από την πόλη και τον ίδιο χρόνο ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος υπέγραψαν το Ήδικτο της Ανοχής ή Ανεξιθρησκείας παρέχοντας ασυλία – και ηρεμία για σύντομο διάστημα.
Δυστυχώς δεν θα μάθουμε, διότι τα γράμματα των φίλων του αν και επιδεικνύουν ενδιαφέρον για την αποστολή, είναι γεμάτα από φιλοφρονήσεις και pleasantries αντί λεπτομεριών.
Συνοπτικά το ταξείδι του Θεοφάνη είναι γεμάτο Ελληνικά ονόματα ή εξλληνισμένα Αιγυπτιακά, πόλεις Πτολεμαϊκές και Σελευκιδικές, Αιγυπτιακές, Φοινικικές, Ασσυριακές, εδέσματα γνωστά – όλα πληρωμένα σε Δραχμάς. Τα μόνα Ρωμαϊκά στο αρχείο του είναι ο rationalis Vitalis και οι επιστολές του. Και οι Ρωμαϊκοί cursus publicus – αλλά αυτό goes without saying που θα έλεγε και ο John Cleese.
Εν ολίγοις αυτή είναι η Ελληνιστική Ανατολή, όχι πολύ αλλαγμένη, λίγα χρόνια πριν την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως.
Γανυμήδης και προετοιμασίες, μωσαϊκό του Σπιτιού του Μπουφέ, Αντιόχεια, 1ος μ.Χ
Theofanes of Hermopolis Magna, Prof. B.R.Rees
https://www.escholar.manchester.ac.uk/api/datastream?publicationPid=uk-ac-man-scw:1m2939&datastreamId=POST-PEER-REVIEW-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF
Ἑλληνική Ἱστορία 