Ναυμαχικά

Τα «Ναυμαχικά» του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού, 10ος, είναι το μόνο έργο που παρουσιάζει ειδικά και ολοκληρωμένα το πώς οι Βυζαντινοί διεξήγαγαν τον πόλεμο στη θάλασσα.

Στα σχετικά κεφάλαια περιγράφονατι λεπτομερώς οι στρατηγικές και τις τακτικές που εφαρμόζονταν στις πολεμικές αναμετρήσεις. Καταγράφουν και επεξηγούν με ακρίβεια τους τρόπους διάταξης των πλοίων, τους ελιγμούς και τις τεχνικές των συγκρούσεων, όπως επίσης και τον εξοπλισμό των πλοίων με τα πιο σύγχρονα οπλικά συστήματα της εποχής (υγρόν πυρ και άλλα). Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα μέσα πλοήγησης και επικοινωνίας, στην εξασφάλιση της τροφοδοσίας, στην έγκαιρη μετεωρολογική πρόβλεψη, καθώς και στην ακριβή ενημέρωση γύρω από τη δυναμικότητα, τις προθέσεις και τις επιδιώξεις του αντιπάλου. Από το κείμενο δεν απουσιάζουν πληροφορίες για τον τρόπο εμψύχωσης και πειθαρχίας του στρατεύματος, τη σύνθεση των πληρωμάτων και την ιεραρχία. Ουσιαστικά τα «Ναυμαχικά» φωτίζουν μία από τις σημαντικότερες πτυχές του βυζαντινού στρατιωτικού μηχανισμού που παρείχε τη δυνατότητα στην αυτοκρατορία να υπερασπίζεται και να επεκτείνει την επικράτειά της.

Οι επικεφαλής του στόλου απέφευγαν την αναμέτρηση με τον εχθρό εάν οι καιρικές συνθήκες δεν ήταν κατάλληλες· πρωτεύουσας σημασίας ήταν γι’ αυτούς η προστασία του πληρώματος και των σκαφών. Κατά τη ναυμαχία, τα πλοία παρατάσσονταν ανάλογα με τις περιστάσεις: η παράταξη γινόταν σε ευθεία γραμμή, αν έπρεπε να γίνει επίθεση κατά πρώρας, διαφορετικά σχημάτιζαν ένα ημικύκλιο, με τον δρόμωνα του ναυάρχου στο κέντρο και τους μεγαλύτερους δρόμωνες στα άκρα, εξασφαλίζοντας έτσι να μην τους περικυκλώσει ο εχθρός. Όταν δινόταν το σύνθημα επίθεσης, το κάθε ένα πλοίο ανέπτυσσε ταχύτητα για να βρεθεί κοντά στον εχθρικό στόλο βάζοντας στόχο του ένα συγκεκριμένο πλοίο. Όταν πλησίαζαν, οι στρατιώτες προσπαθούσαν να εξουδετερώσουν την άμυνα των εχθρών, ενώ ο κυβερνήτης έδινε οδηγίες για να πλευρίσουν (πλάι με πλάι) το εχθρικό πλοίο και να δεθούν τα δύο πλοία μεταξύ τους, έτσι ώστε να μπορέσουν οι στρατιώτες να περάσουν στο άλλο πλοίο και να αρχίσει πλέον η μάχη σώμα με σώμα.

Το πολεμικό λιμάνι της Κωνσταντινούπολης, το Νεώριον, λειτουργούσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μετά τον 7ο ή τον 8ο αιώνα, υπήρχαν κατά τόπους ναυτικές βάσεις και νεώρια για την κατασκευή νέων πλοίων και την επισκευή των παλαιών. Στον 10ο και τον 11ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη διέθετε ακόμη ναυπηγείο, ενώ μικροί ναύσταθμοι (ταρσανάδες) θα πρέπει να υπήρχαν και σε περιφερειακά λιμάνια.

Σε αυτή την εποχή αλλάζει το μέγεθος των εμπορικών πλοίων, γίνονται πολύ μικρότερα από τα αντίστοιχα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά, για λόγους οικονομίας και ευελιξίας, καθώς έπρεπε να ανταποκριθούν στις ανάγκες της εποχής που τα ήθελε να ταξιδεύουν: γρήγορα, σε μακρινά ταξίδια, σε δύσκολες θάλασσες, φορτωμένα με μεγάλη ποσότητα εμπορευμάτων, ενώ ταυτόχρονα ο φόβος των πειρατών βρισκόταν συνεχώς μπροστά τους. Η μείωση του μεγέθους τους δεν σημαίνει ότι είχαν πάντα και μικρότερη χωρητικότητα – από περιγραφές σε κείμενα γνωρίζουμε ότι υπήρχαν καράβια που μετέφεραν πολύ μεγάλες ποσότητες σιταριού στην Κωνσταντινούπολη.

Για τον τρόπο κατασκευής τους, έχουμε εκτός από γραπτά κείμενα και πολύτιμες πληροφορίες από ναυάγια που έχουν ερευνηθεί, όπως το ναυάγιο του Yassi Ada κοντά στην αρχαία Αλικαρνασσό, απέναντι από την Κω, που χρονολογείται από τα νομίσματα που βρέθηκαν σε αυτό στις αρχές του 7ου αιώνα, και το ναυάγιο του Serçe Liman που βρίσκεται στη χερσόνησο απέναντι από τη Σύμη, της εποχής γύρω στο 1025. Το ναυάγιο του Yassi Ada ήταν ένα εμπορικό πλοίο, περίπου 20 μέτρων μήκους και 5,3 μέτρων πλάτους, χωρητικότητας φορτίου περίπου 60 τόνων. Το ναυάγιο αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, γιατί έχει κατασκευαστεί με δύο διαφορετικούς τρόπους: ένα του τμήμα φτιάχτηκε ακολουθώντας την ελληνορωμαϊκή τεχνική, κατά την οποία, πρώτα φτιάχνεται το εξωτερικό κέλυφος του πλοίου (το πέτσωμα) και μετά εφαρμόζει εσωτερικά ο σκελετός [σαν να κτίζαμε πρώτα τους τοίχους και μετά να βάζαμε τις κολόνες σε ένα σπίτι], ενώ το υπόλοιπο καράβι ακολούθησε τη μεσαιωνική τεχνική, κατά την οποία πρώτα κατασκευάζεται ο σκελετός και στη συνέχεια πάνω σε αυτόν προσαρμόζονται οι εξωτερικές σανίδες του σκάφους.

Γαλέρα του 14ου από εικόνα στην Κίμωλο. Απεικονίζεται να μεταφέρει το λέιψανο του Αγ. Ιωάννη του Χρυσόστομου στην Κωνσταντινούπολη